مسمومیت با الکل تقلبی یکی از بحران‌های سلامت عمومی است که در بسیاری از کشورها مانند ایران، به‌ویژه در شرایط محدودیت دسترسی به نوشیدنی‌های استاندارد، جان افراد زیادی را می‌گیرد. متانول، الکل صنعتی ارزان‌قیمت، شایع‌ترین عامل این نوع مسمومیت‌هاست. این ماده بی‌رنگ و شفاف، در طعم و بوی اولیه شباهت زیادی به اتانول دارد، اما متابولیسم آن در بدن، سمی و کشنده است. در واقع سازندگان این نوشیدنی‌های الکلی برای کسب سود بیشتر از الکل صنعتی در نوشیدنی‌های خود استفاده میکنند. در این محصولات صنعتی معمولا درصد متانول چک نمیشود.
مایع سمت راست اتانول (الکل بی خطر در نوشیدنی‌ها) و سمت راست متانول (مایع سمی) است. این دو به راحتی با هم قابل امتزاج هستند و به هیچ عنوان بدون تجهیزات نمیتوان حضور یا عدم حضور متانول را تشخیص داد.
آمار مهم: بر اساس گزارش‌های پزشکی، حتی کمتر از ۱۰ میلی‌لیتر متانول خالص می‌تواند باعث نابینایی دائمی شود و مقادیر بالاتر از 30 میلی لیتر، مرگ را رقم بزند. برای درک مقدار بسیار کم این ماده که باعث نابینایی و مرگ میشود میتوانید به اندازه ظروف 10 و 30 میلی لیتر در قیاس با انگشتان یک مرد دقت کنید.
متانول چیست و کجا استفاده میشود؟
فرمول شیمیایی: CH₃OH کاربردها: در حلال‌های صنعتی، ضدیخ ماشین، تولید سایر مواد شیمیایی، سوخت و… ویژگی خطرناک: در نوشیدنی‌های تقلبی، به‌جای یا همراه با اتانول استفاده میشود، چون ارزان و در دسترس است.
مکانیزم مسمومیت متانول در بدن
متانول به سرعت و به راحتی از لوله گوارش ما جذب شده و وارد خون میشود. سپس از طریق رگ های خونی وارد کبد میشود. در کبد ما آنزیم هایی هستند که متانول را به مواد بسیار سمی تبدیل میکنند. این مواد مجددا از کبد وارد خون شده و به ارگان های بدن ما رفته و اثرات سمی خود را نمایان میکنند.
دو آنزیم در کبد هستند که ابتدا:
آنزیم الکل دهیدروژناز (ADH) متانول را به ماده ای به نام فرمآلدهید تبدیل میکنند. و سپس آنزیم آلدهید دهیدروژناز (ALDH) که فرمآلدهید را به فرمیک اسید تبدیل میکند.
سم اصلی: اسید فرمیک که باعث اسیدوز متابولیک شدید و آسیب شدید به عصب بینایی و مغز میشود. تأخیر بروز علائم: گاهی 12 تا 24 ساعت پس از مصرف، به‌خصوص اگر همراه اتانول خورده شود (اتانول متابولیسم متانول را به‌طور موقت مهار میکند).
علائم مسمومیت با متانول
علائم اولیه (ساعت های اولیه) 1. سردرد، سرجیگه، تهوع و استفراغ 2. ضعف و بی حالی 3. تاری دید یا لکه‌های سیاه جلوی چشم
رد فلگ‌های پزشکی (هشدار اورژانسی)
کوری ناگهانی یا تاری دید شدید (“تار دیدن مثل مه یا برفک تلویزیون”)
تنفس سریع و عمیق (به علت اسیدوز)
درد شدید شکم
کاهش سطح هوشیاری یا کما
تشخیص
شرح حال: سابقه مصرف نوشیدنی مشکوک، به‌خصوص به‌صورت دسته‌جمعی
آزمایش‌های کلیدی:
گاز خون شریانی (ABG) → اسیدوز متابولیک با شکاف آنیونی بالا
گپ اسمولال بالا
سطح متانول در خون (در صورت امکان)
معاینه چشم: ادم دیسک بینایی
درمان‌های اورژانسی مسمومیت با متانول
هشدار: هر دقیقه تأخیر، خطر آسیب دائمی را بیشتر میکند.
۶.۱ اقدامات اولیه
تثبیت ABC (Airway, Breathing, Circulation)
اکسیژن
شروع فوری درمان حتی قبل از تأیید آزمایشگاهی، اگر شک بالینی وجود دارد
۶.۲ درمان اختصاصی
مهار متابولیسم متانول:
اتانول خوراکی یا وریدی (رقابت با ADH)
فومپیزول (Fomepizole) (مهارکننده اختصاصی ADH – در ایران کمتر در دسترس است)
اصلاح اسیدوز متابولیک:
تزریق بیکربنات سدیم
تسریع حذف متانول و متابولیت‌ها:
همودیالیز فوری (موثرترین روش)
درمان آسیب بینایی:
تجویز فولات برای تسریع متابولیسم اسید فرمیک
عواقب ماندگار مسمومیت متانول
نابینایی دائمی
آسیب مغزی (به‌ویژه عقده‌های قاعده‌ای)
مشکلات حرکتی و شناختی
آسیب کلیوی
اختلالات روانی ناشی از آسیب مغزی
پیشگیری از مسمومیت با متانول
اطلاع‌رسانی عمومی: کمپین‌های آگاهی درباره خطر الکل تقلبی
کنترل و پایش تولید/عرضه حلال‌ها و الکل صنعتی
استفاده از کیت‌های تشخیص متانول برای نوشیدنی‌های مشکوک
آموزش کادر درمان و اورژانس برای شناسایی سریع و شروع درمان پیش از نتایج آزمایشگاهی
جمع‌بندی
مسمومیت با متانول یک اورژانس پزشکی با پیامدهای فاجعه‌بار است که نیاز به تشخیص سریع، درمان فوری و پیشگیری جدی دارد. آگاهی عمومی، دسترسی به ابزارهای تشخیص و آموزش پزشکان، سه ستون اصلی مقابله با این معضل هستند.
منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر
Barceloux DG, et al. Methanol Poisoning. N Engl J Med. 2002.
Kraut JA, Kurtz I. Toxic alcohol ingestions: Clinical features, diagnosis, and management. UpToDate.
